Ραψωδία χ

Ο Ερμής ο ψυχοπομπός, οδηγεί τις ψυχές των Μνηστήρων στον Άδη. Συναντούν τις ψυχές του Αχιλλέα, του Αγαμέμνονα, του Πατρόκλου, του Αίαντα και άλλων. Ο Αχιλλέας συνομιλεί με τον Αγαμέμνονα. Οι Μνηστήρες συνομιλούν με τον Αγαμέμνονα για όσα έγιναν στο ανάκτορο του Οδυσσέα και πως εκείνος ο πολυμήχανος τους εγκλώβισε σε θανάσιμο δίχτυ. Ο Αγαμέμνων συγκρίνει την πιστή Πηνελόπη με την άπιστη Κλυταιμνήστρα. Ο Οδυσσέας πηγαίνει στον πατέρα του, Λαέρτη, στο εξοχικό ανάκτορο με τους θαυμάσιους κήπους και τα πολλά δέντρα. Ο Οδυσσεύς δοκιμάζει τον πατέρα του παριστάνοντας κάποιον ξένο. Λυγίζει όμως όταν βλέπει τόσο λυπημένο τον πατέρα του και του λέει ποιος είναι. Ο Λαέρτης ζητά σημάδια για να τον πιστέψει και ο Οδυσσέας του παρουσιάζει αδιάψευστες αποδείξεις που δείχνουν ποιος είναι. Γιορτάζουν τρώγοντας και πίνοντας ώσπου φτάνουν έξω από το σπίτι του Λαέρτη, οπλισμένοι,  οι συγγενείς των Μνηστήρων ζητώντας εκδίκηση για τον χαμό των δικών τους ανθρώπων. Η θεά Αθηνά επιβάλλει ειρήνη και συμφιλίωση μεταξύ των αντιμαχομένων.

Η ψυχομάνα Ευρύκλεια ανακοινώνει στην Πηνελόπη τα συνταρακτικά και ανέλπιστα νέα: Ο Οδυσσέας επέστρεψε μετά από είκοσι χρόνια, στην Ιθάκη, βρίσκεται στο ανάκτορο και μάλιστα, εφαρμόζοντας ένα επιτελικό σχέδιο, σκότωσε όλους τους Μνηστήρες, καθώς και όσους από τους εργαζόμενους στο παλάτι πρόδωσαν, με τον ένα ή άλλο τρόπο την εμπιστοσύνη της Πηνελόπης, του Τηλέμαχου, της Ευρύκλειας… Η Πηνελόπη είναι διστακτική με όσα ακούει αφού εκείνη, μέσα στο ίδιο σπίτι, δεν κατάλαβε τίποτε. Γίνεται, στο ισόγειο, στην αίθουσα του θρόνου, η συνάντηση της Πηνελόπης και του Οδυσσέα. Η Πηνελόπη εξακολουθεί να έχει τις αμφιβολίες της για τον Οδυσσέα και αναφέρεται σε μια λεπτομέρεια που μόνο εκείνη και ο Οδυσσέας γνωρίζουν, σε σχέση με το συζυγικό τους κρεβάτι. Ο Οδυσσέας διορθώνει το «λάθος» της Πηνελόπης και το ζευγάρι αφήνεται στην ευτυχία της ώρας αυτής, που περίμεναν είκοσι χρόνια. Ο Οδυσσέας αποφασίζει να μην μαθευτεί ακόμη ο φόνος των Μνηστήρων στην Ιθάκη, και καταστρώνει σχέδιο για την άμυνα τους, έναντι της αντεκδίκησης των συγγενών τους. Η νύχτα κρατάει πολύ με την θεϊκή παρέμβαση της Αθηνάς. Έχουν να πουν πολλά για όσα έγιναν στο διάστημα της απουσίας του Οδυσσέα και να χορτάσουν την αγάπη τους μετά από είκοσι χρόνια. Ο Οδυσσέας αναφέρεται συνοπτικά στα πάθη και στις περιπέτειες του και πριν ξημερώσει αναχωρεί για το σπίτι του πατέρα του, Λαέρτη.

Ο Οδυσσέας πετά τα κουρέλια που φορά και στέκεται αγέρωχος, με το τόξο και τη φαρέτρα, στη μοναδική θύρα του παλατιού που είναι ανοιχτή. Κανείς πλέον δεν μπορεί να βγει από την αίθουσα του θρόνου. Βροντοφωνάζει ότι είναι ο Οδυσσέας, και όχι ένας γέρος, κουρελής ζητιάνος, και ότι όλα έχουν τελειώσει πια, για τους άθλιους Μνηστήρες που και αυτή την ώρα γλεντοκοπούν. Τους λέει ότι τέλειωσε ο αγώνας όπου ο στόχος ήταν δώδεκα τρύπες και αρχίζει ένας άλλος αγώνας όπου ο στόχος είναι αυτοί οι ίδιοι, οι Μνηστήρες. Σημαδεύει και σκοτώνει τον Αντίνοο, τον πρώτο των Μνηστήρων. Ο Ευρύμαχος, ο δεύτερος γνωστός Μνηστήρας, προτείνει να πληρώσουν πρόστιμα και αποζημιώσεις για όλα όσα κατασπατάλησαν από την περιουσία του Οδυσσέα. O Οδυσσέας αρνείται και οι Μνηστήρες αποφασίζουν ν’ αντισταθούν με τα μαχαίρια τους, αφού δεν υπάρχουν πια όπλα στην αίθουσα για να οπλιστούν. Ο Οδυσσέας τοξεύει κατάστηθα και σκοτώνει και τον Ευρύμαχο ενώ ο Τηλέμαχος σκοτώνει τον Αμφίνομο. Όσο είχε βέλη η φαρέτρα του Οδυσσέα σκότωνε Μνηστήρες και έπειτα πήραν ακόντια, κράνη και ασπίδες οι τέσσερις σύμμαχοι: Οδυσσέας, Τηλέμαχος, Εύμαιος και  Φιλοίτιος. Αλλά και οι Μνηστήρες οπλίζονται, με τη βοήθεια ενός άλλου βοσκού του Οδυσσέα, του Μελάνθιου. Αρχίζει η φονική σύγκρουση και τελικά, με τη βοήθεια της Αθηνάς, οι Μνηστήρες σκοτώνονται όλοι. Με φρικτό θάνατο τιμωρούνται επίσης οι δώδεκα υπηρέτριες που είχαν σχέσεις με τους Μνηστήρες και ο βοσκός Μελάνθιος που μαρτύρησε την κρύπτη των όπλων στους Μνηστήρες. Ο αοιδός Φήμιος και ο κήρυκας Μέδων απαλλάσσονται από κάθε κατηγορία και τους χαρίζεται η ζωή. Έπειτα ο Οδυσσέας έκανε καθαρμό με θειάφι για τα φοβερά φονικά που έγιναν εντός και εκτός παλατιού.

Η Πηνελόπη φέρνει το τόξο και τα βέλη στην αίθουσα του θρόνου όπου τρώνε, πίνουν και γλεντούν οι Μνηστήρες. Όποιος από τους Μνηστήρες καταφέρει και τεντώσει το άκαμπτο τόξο και να περάσει το βέλος από τις τρύπες των δώδεκα τσεκουριών αυτός θα έχει κερδίσει τον αγώνα και αυτόν θα πάρει άντρα η Πηνελόπη. Ο Τηλέμαχος, θέλοντας να δείξει ότι είναι άξιος γιος του Οδυσσέα, προσπαθεί, αλλά δεν τα καταφέρνει. Οι Μνηστήρες δεν φτάνουν καν στο επίπεδο του Τηλέμαχου. Κανείς δεν μπορεί να τεντώσει το πανίσχυρο τόξο άρα κανείς δεν φτάνει στο δεύτερο στάδιο: Να ρίξει το βέλος που θα περάσει από τις δώδεκα τρύπες των τσεκουριών.  Ο Οδυσσέας απομονώνει, έξω από το παλάτι, τους δυο έμπιστους βοσκούς, τον Εύμαιο και τον Φιλοίτιο και τους αποκαλύπτεται. Τους αποδεικνύει με ατράνταχτα επιχειρήματα ότι είναι ο βασιλιάς τους ο Οδυσσέας. Μετά τη χαρά και τη συγκίνηση ο Οδυσσέας τους παρουσιάζει το σχέδιο του για την εξόντωση των Μνηστήρων. Αυτοί είναι λίγοι, απέναντι στους πάρα πολλούς Μνηστήρες, αλλά όμως έχουν το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, ένα πολύ καλό σχέδιο δράσης, και τη βοήθεια του Δία και της Αθηνάς. Ο Οδυσσέας ξαναμπαίνει στην αίθουσα, όπου πριν  έχουν αποτύχει όλοι οι Μνηστήρες. Δεν μπόρεσε κανείς να τεντώσει το τόξο. Ο Οδυσσεύς ζητά να δοκιμάσει και αυτός. Ο Αντίνοος αποκρούει το αίτημα με ειρωνείες και προσβλητικά λόγια, αλλά η Πηνελόπη δέχεται, μια και το μόνο που μπορεί να κερδίσει ο ξένος είναι πλούσια δώρα και να μπορέσει να επιστρέψει στην πατρίδα του την Κρήτη. Ο Τηλέμαχος παρεμβαίνει, απομακρύνει την μητέρα του από την αίθουσα και επιμένει να δοκιμάσει και ο ξένος. Ο Εύμαιος δίνει το τόξο στον Οδυσσέα και λέει στην Ευρύκλεια να κλείσει και να αμπαρώσει καλά όλες τις πόρτες του ανακτόρου. Ο Φιλοίτιος αναλαμβάνει με επιτυχία να κλείσει και να δέσει όλες τις αυλόθυρες. Η παγίδα, για τους παράνομους Μνηστήρες, έχει στηθεί με στρατηγικό τρόπο και χωρίς δυνατότητα διαφυγής. Ο Οδυσσέας τεντώνει εύκολα το τόξο, οι Μνηστήρες χλωμιάζουν και τρέμουν από το φόβο τους. Ο Δίας την ίδια στιγμή στέλνει το σημάδι του, μια εκκωφαντική βροντή, που τρομάζει τους πάντες και ταρακουνά το παλάτι. Ένας καλός οιωνός για τον Οδυσσέα ενώ ταυτόχρονα, φονικός οιωνός για τους Μνηστήρες. Το βέλος του Οδυσσέα διαπερνά τις δώδεκα τρύπες των τσεκουριών με απόλυτη επιτυχία. Ο Τηλέμαχος στέκεται δίπλα στον πατέρα του πάνοπλος.

Ο Οδυσσέας ξαπλώνει για να κοιμηθεί στο πρόστεγο του ανακτόρου αλλά έχει τόσα στο μυαλό του που δεν μπορεί να κοιμηθεί. Βασανίζεται και στριφογυρνά στα στρωσίδια του με τη σκέψη του στην εξόντωση των επικινδύνων Μνηστήρων. Μόνος αυτός, ενώ οι αντίπαλοι Μνηστήρες είναι πάρα πολλοί, περισσότεροι από εκατό. Εμφανίζεται η θεά Αθηνά και τον καθησυχάζει βεβαιώνοντας τον ότι θα βοηθήσει κι εκείνη στην εξόντωση των Μνηστήρων. Ο Οδυσσέας της εκμυστηρεύεται ότι ακόμα κι αν εξοντώσουν τους Μνηστήρες οι οικογένειες τους θα θελήσουν αμέσως να επιβάλλουν αντίποινα και αντεκδικήσεις. Για όλα αυτά πάλι η θεά Αθηνά τον ηρεμεί λέγοντας του ότι όλα θα εξελιχθούν ευνοϊκά για κείνον και την οικογένεια του. Αμέσως του ρίχνει ύπνο γλυκό στα μάτια και εκείνη πετά για τον Όλυμπο. Την ίδια ώρα που ο Οδυσσέας επιτέλους κοιμάται, ξυπνά η Πηνελόπη που αμέσως αρχίζει το θρήνο αφού η μέρα που ξημερώνει, είναι η μέρα που πρέπει να επιλέξει έναν από τους Μνηστήρες για σύζυγο της, και να φύγει από το σπίτι. Πρωί πρωί έρχονται οι βοσκοί με τα σφαχτάρια για το μεγάλο, και τελευταίο τραπέζι των Μνηστήρων. Η Ευρύκλεια συντονίζει τις δεκάδες γυναίκες που εργάζονται στο παλάτι για όλες τις απαραίτητες δουλειές. Δύο θεϊκοί οιωνοί δεν είναι καθόλου ευνοϊκοί για τους Μνηστήρες. Ο Οδυσσέας ήρεμα και σταθερά σκηνοθετεί τα στρατηγήματα και τα τεχνάσματα του, για τον οριστικό αφανισμό των αναιδών Μνηστήρων. Οι Μνηστήρες  από τη μεριά τους, προετοιμάζουν τον χαμό του Τηλέμαχου, περιπαίζουν τον Οδυσσέα, καθώς και τον μάντη Θεοκλύμενο που προφητεύει την εξόντωση τους. Προτείνουν στον Τηλέμαχο να στείλει τους δύο ξένους του, τον γέρο κουρελή ζητιάνο, που είναι ο Οδυσσέας και τον Θεοκλύμενο, μ’ ένα καράβι στους Σικελούς.

Ο Οδυσσέας, σε στενή συνεργασία με τον Τηλέμαχο, αποφασίζει να απαλλαγούν από τους αδίστακτους Μνηστήρες που σπαταλούν την περιουσία τους και διεκδικούν την Πηνελόπη προσφέροντας της ακριβά δώρα. Καταστρώνουν τα σχέδια τους βήμα βήμα. Αποφασίζουν να εξαφανίσουν τα όπλα που βρίσκονται στη μεγάλη αίθουσα του θρόνου όπου καθημερινά τρώνε, πίνουν και γλεντούν οι Μνηστήρες. Κρύβουν σε μυστική κρύπτη του ανακτόρου όλα τα όπλα: Ακόντια, ασπίδες, κράνη, τόξα, βέλη... Η Πηνελόπη δεν έχει ύπνο κατεβαίνει στην αίθουσα όπου βρίσκεται  ο γέρος ξένος κουρελής ζητιάνος που είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας όπως τον έχει μεταμορφώσει η Αθηνά. Τον Οδυσσέα αναγνώρισε μέχρι τώρα μόνο το πιστό του κυνηγόσκυλο ο Άργος που πεθαίνει αμέσως μόλις είδε και οσμίστηκε, ότι γύρισε ο αγαπημένος του αφέντης. Την ταυτότητα του ο Οδυσσέας την έχει αποκαλύψει μόνο στον Τηλέμαχο. Η Πηνελόπη ζητά από τον ξένο να της πει ποιος είναι, από ποιον τόπο έρχεται, ποιοι είναι οι γονείς του, πως έφτασε στην Ιθάκη... Ο Οδυσσέας - ξένος, αρνείται ευγενικά. Εκείνη του εκμυστηρεύεται την θλιβερή της ιστορία με τους Μνηστήρες  και για το τέχνασμα της, με το ράβε- ξήλωνε του πέπλου που υφαίνει. Του ζητά πάλι στοιχεία για κείνον και ο Οδυσσέας πλάθει μια ιστορία ότι είναι τάχα κρητικός από καλή και πλούσια γενιά και μάλιστα στην Κρήτη γνώρισε τον Οδυσσέα και τον φιλοξένησε  πριν εκείνος πάει στην Τροία. Μιλά και για τα ρούχα που φορούσε τότε ο Οδυσσέας με λεπτομέρειες και έτσι πείθεται η Πηνελόπη ότι έχει απέναντι της έναν αξιόπιστο άνθρωπο αλλά δεν έχει καταλάβει μέσα στη μεγάλη της συγκίνηση ότι πρόκειται για τον ίδιο τον Οδυσσέα. Η Πηνελόπη ζητά από τις βοηθούς της να πλύνουν και να λούσουν τον ξένο και να του δώσουν καθαρά ρούχα, χλαμύδα, χιτώνα και ότι άλλο χρειάζεται. Η ψυχομάνα του Ευρύκλεια αναλαμβάνει το ποδόλουτρο του και ξαφνικά η παλάμη της έρχεται σε επαφή με την ουλή που είχε από μικρός ο Οδυσσέας κοντά στο γόνατο, τραύμα από αγριόχοιρο στον Παρνασσό στο βασίλειο του παππού του Αυτόλυκου. Η Ευρύκλεια που έβλεπε στον ξένο πολλές ομοιότητες με τον Οδυσσέα, τώρα πια είναι σίγουρη. Παραλύει από την χαρά της, δεν έχει δύναμη να κρατήσει το πόδι του Οδυσσέα που της φεύγει από τα χέρια και πέφτει με θόρυβο στη μεγάλη χάλκινη λεκάνη που αναποδογυρίζει και χύνονται τα νερά. Ο Οδυσσέας ζητά από την αγαπημένη του τροφό και παραμάνα να μην πει τίποτα σε κανένα γι` αυτή την αναγνώριση. Λίγο μετά η Πηνελόπη μιλά στον ξένο για μια εξαιρετική της ιδέα προκειμένου να αποφύγει τους Μνηστήρες. Λέει ότι θα πάρει άντρα της αυτόν που θα μπορέσει να τεντώσει το τόξο του Οδυσσέα και να διαπεράσει με το βέλος τις εγκοπές των λεπίδων δώδεκα  τσεκουριών στημένων στη σειρά. Αυτό το είχε καταφέρει μόνο ο Οδυσσέας που είχε τη δύναμη να τεντώσει εντελώς το σκληρό τόξο, αλλά και τη σκοπευτική δεινότητα να περάσει το βέλος από τις δώδεκα εντορμίες των πελεκιών.

Ο Οδυσσέας αγνώριστος, μεταμορφωμένος από την Αθηνά σε γέρο κουρελή ζητιάνο, βρίσκεται στο ανάκτορο να δει και να μελετήσει από κοντά τους θρασείς Μνηστήρες που ξοδεύουν, χωρίς δισταγμό, την περιουσία του και παρενοχλούν την πιστή Πηνελόπη. Εμφανίζεται και άλλος ζητιάνος, ο Ίρος. Αγανακτεί με την παρουσία του  Οδυσσέα, γιατί δεν θέλει να χάσει τα πρωτεία της επαιτείας και επίσης δεν θέλει ανταγωνιστή στη ζητιανιά του.  Ο Ίρος προκλητικά καλεί τον Οδυσσέα σε πάλη αλλά ο συνετός Οδυσσέας προσπαθεί να αποφύγει μια τέτοια εξέλιξη. Οι Μνηστήρες, θέλοντας να διασκεδάσουν, κάνουν κύκλο γύρω τους και τους προτρέπουν να έλθουν σε συμπλοκή. Ο Οδυσσέας σκέφτεται πως με ένα μόνο χτύπημα μπορεί να ρίξει κάτω νεκρό τον Ίρο αλλά αποφασίζει πως θα ήταν πιο συνετό να τον τραυματίσει χωρίς να του πάρει τη ζωή και αυτό γίνεται στο τέλος. Ο Οδυσσέας είναι ανίκητος και έχει αθλητικό παράστημα και καρδιά μαχητή. Η Πηνελόπη, με προτροπή της Αθηνάς, εμφανίζεται απαστράπτουσα στους Μνηστήρες που θαμπώνονται από την χάρη και την ομορφιά της. Ο Αντίνοος, ο πρώτος των Μνηστήρων, προτείνει να φέρουν τα δώρα και τα χαρίσματα όλοι οι Μνηστήρες και η Πηνελόπη με ηρεμία να επιλέξει έναν από αυτούς. Οι Μνηστήρες φέρνουν τα πλούσια και πολύτιμα δώρα τους και η Πηνελόπη αποσύρεται στα ιδιαίτερα διαμερίσματα της. Η ραψωδία τελειώνει με τη διαμάχη του Οδυσσέα με τον Μνηστήρα Ευρύμαχο. Ο Τηλέμαχος επιβάλλει την τάξη.

Ο Τηλέμαχος επιστρέφει στο παλάτι και μιλάει στη μητέρα του Πηνελόπη, για το ταξίδι του που έκανε με εντολή και προτροπή της θεάς Αθηνάς. Ιστορεί στην Πηνελόπη ότι ο Νέστωρ, ο βασιλιάς της Πύλου, δεν γνώριζε τίποτα για τον Οδυσσέα μετά την κατάκτηση της Τροίας. Τον έστειλε στον Μενέλαο, το βασιλιά της Σπάρτης, μήπως εκείνος γνώριζε κάτι περισσότερο για την τύχη του Οδυσσέα μετά την Τροία. Πράγματι ο Μενέλαος λέει στον Τηλέμαχο ότι έμαθε από ένα θαλασσινό θεό, ότι ο Οδυσσέας βρίσκεται στο νησί της Καλυψώς, μόνος χωρίς συντρόφους και χωρίς πλοίο. Ο Θεοκλύμενος, ο μάντης που έχει έρθει από την Πύλο με τον Τηλέμαχο, προφητεύει ότι ο Οδυσσέας έχει φτάσει στην Ιθάκη και ετοιμάζει σφαγή για τους Μνηστήρες. Ο Εύμαιος και ο γέρο, κουρελής, ζητιάνος, που είναι στην πραγματικότητα ο Οδυσσέας, φτάνουν στο παλάτι, όπου ο Οδυσσέας αναγνωρίζεται από το γέρικο κυνηγόσκυλο Άργο που αμέσως μετά αφήνει την τελευταία του πνοή, σαν να περίμενε να δει τον αφέντη κι έπειτα να πεθάνει. Ο Οδυσσέας συγκινείται και βάζει τα κλάματα. Μετά μπαίνει στην αίθουσα του συμποσίου και με προτροπή του Τηλέμαχου ζητιανεύει από τους Μνηστήρες. Ο Αντίνοος τον βρίζει και τον χτυπά μ` ένα υποπόδιο και τον τραυματίζει στον ώμο. Η Πηνελόπη αγανακτεί με τη συμπεριφορά του βίαιου Αντίνοου  και, ζητά από τον Εύμαιο να φέρει στα διαμερίσματα της τον ξένο, γέρο, ζητιάνο για να του μιλήσει. Ο Οδυσσέας φροντίζει ν’ αναβληθεί η συνάντηση για το βράδυ, ώστε να μην υποψιαστούν οι Μνηστήρες και έλθει σε δύσκολη θέση η Πηνελόπη.

Ο Τηλέμαχος φτάνει στο σπιτάκι του Εύμαιου πρωί- πρωί. Ο πιστός χοιροβοσκός χαίρεται πολύ που επέστρεψε σώος ο Τηλέμαχος από την Πύλο αφού με την καθοδήγηση της θεάς Αθηνάς απέφυγε το θανάσιμο θαλασσινό καρτέρι των Μνηστήρων. Ο Τηλέμαχος μαθαίνει από τον Εύμαιο όσα εκείνος γνωρίζει για τον γέρο ζητιάνο που φιλοξενεί στο μαντρί του. Αυτός ο κουρελής ηλικιωμένος δεν είναι άλλος από τον Οδυσσέα όπως τον έχει μεταμορφώσει η Αθηνά. Ο Εύμαιος φεύγει για να πληροφορήσει την Πηνελόπη για την επιστροφή του Τηλέμαχου και η Αθηνά ξαναδίνει στον Οδυσσέα την πραγματική του μορφή. Ο Τηλέμαχος αναγνωρίζει τον πατέρα του και αφού περνά ώρα πολλή με αγκαλιές και κλάματα χαράς αρχίζουν να  καταστρώνουν  σχέδια για την εξόντωση των Μνηστήρων. Αυτοί όμως ετοιμάζουν δικά τους σχέδια για τον θάνατο του Τηλέμαχου που απέφυγε την ενέδρα τους στα θαλασσινά στενά καθώς επέστρεφε από την Πύλο. Η Πηνελόπη μαθαίνει τις πανουργίες των Μνηστήρων και τους ψέγει. Ο Ευρύμαχος την καθησυχάζει με δολερές και ψεύτικες υποσχέσεις. Ο Εύμαιος επιστρέφει το βράδυ στο ντάμι του και βρίσκει τον Τηλέμαχο και τον κουρελή γέρο στο τραπέζι να τρώνε και να πίνουν. Η Αθηνά μεταμόρφωσε με το χρυσό της ραβδάκι της, λίγο πριν εμφανιστεί ο Εύμαιος, τον Οδυσσέα πάλι σε γέροντα, κουρελή ζητιάνο. Μετά το φαγητό πέφτουν για ύπνο.

Η Αθηνά προτρέπει τον Τηλέμαχο να φύγει από τη Σπάρτη όπου φιλοξενείται από τον Μενέλαο και την Ωραία Ελένη και να επιστρέψει στην Ιθάκη γιατί επίκεινται εξελίξεις και πρέπει να βρίσκεται εκεί. Τον συμβουλεύει με ποιο τρόπο θα αποφύγει την ενέδρα των Μνηστήρων, στο θαλασσινό πέρασμα, ανάμεσα Ιθάκη και Σάμη. Ο Τηλέμαχος αναχωρεί από τη Σπάρτη φορτωμένος με δώρα βασιλικά από τον Μενέλαο και την Ελένη. Επιστρέφει στην Πύλο με τον Πεισίστρατο, τον γιο του βασιλιά Νέστορα. Ο Τηλέμαχος βιάζεται τόσο πολύ που φεύγει αμέσως χωρίς να χαιρετίσει, να συμφάγει και να πάρει τα δώρα της φιλοξενίας και των εθίμων από τον Νέστορα. Επιβιβάζεται στο γρήγορο πλοίο του με τους νεαρούς Ιθακήσιους ναύτες του, ανοίγουν πανιά και βάζουν πλώρη για Ιθάκη. Μαζί του παίρνει και τον φυγάδα Θεοκλύμενο. Ο Οδυσσέας, στο σπίτι του Εύμαιου, μαθαίνει από τον πιστό χοιροτρόφο για τον πατέρα του, τον καταβεβλημένο Λαέρτη και για τον θάνατο της μητέρας του που πέθανε από τον καημό της για κείνον που έλειπε τόσα χρόνια από την Ιθάκη. Ο Εύμαιος διηγείται στον φιλοξενούμενο του γέρο ζητιάνο, κουρελή, που είναι ο μεταμορφωμένος Οδυσσέας, την θλιβερή προσωπική του ιστορία. Μιλά για την πατρίδα του, τους γονείς του και για το πώς βρέθηκε στην Ιθάκη σε μικρή ηλικία, σκλάβος, αγορασμένος από τον Λαέρτη. Ο Τηλέμαχος φτάνει στη μάντρα του Εύμαιου.