Zere

Түркістанда жылдар бойы күйеуінен зорлық көрдім деген әйел ерін пышақтап өлтірген. Марқұмның денесін бөлшектеп, өзенге ағызып жіберген. Бұл қорғану ма әлде қасақана адам өлтіру ме? Қатыгездікті көрген адам өзі де қатыгез болуы заңдылық па? «Зеренің» бүгінгі эпизодында психолог маман Әсем Амангелдіқызымен осы мәселені талқыладық.

Алматыда ақпанның басынан бері жалғыз адам пикеттері өтіп жатыр. Талап – 8 наурызда әйел құқығы мәселесін көтеретін марш өткізуге рұқсат беру. Әйел құқығын қорғаушылар марш өткізуге жергілікті әкімдіктен рұқсат ала алмағандықтан осындай амалға барып отыр. Азаттық радиосының "Зере" подкасының бүгінгі қонағы – Ақторғын Ақкенжебаласымен марштың маңызы жайлы сөз қозғадық.

Журналист әрі белсенді Әйгерім Тілеужан Қаңтар оқиғасына байланысты төрт жылға сотталды. 68 жастағы анасы Шекерхан түрмедегі қызын екі айда бір рет көріп, аптасына екі рет телефонмен сөйлеседі. Ана мен бала осылайша бір бірін кейінгі жарты жылда демеп келеді. "Зеренің" бүгінгі эпизодында жалғыз қызына шыққан үкім, саяси белсенділік, түрмедегі кездесулер мен уайымы жайлы анасы сыр шертті.

Алматылық Гүлнұр Қарақасованың ұлы – Бақыткелді Қаңтар оқиғасында оққа ұшқан. "Артында тұяқ қалмады" деген жақындары үш айдан кейін немересі барын біліпті. Қазір кішкентай Айқаракөз отбасының жұбанышы. "Зеренің" бүгінгі эпизодында Гүлнұр ұлына деген сағынышын, немересінің қызығы мен Қаңтардағы әділетсіздік жайлы сөз етті.

Қаңтар істері, парламент сайлауы, әйелдерге қарсы қылмыс, экс-президент Назарбаевтың кітабы. Өтіп бара жатқан 2023 жыл тағы несімен есте қалды? Жылды қортындылауға келген қонағымыз – журналист, құқық қорғаушы әрі саяси белсенді Инга Иманбай өзі үшін бұл жыл несімен есте қалғанын айтты.

ZAZ-дың "Je veux" әні мен Afric Simone-нің "Hafanana"-сын қазақша тыңдап көрдіңіз бе? Алматылық Мөлдір Байбуринова осы және өзге де оншақты әнді қазақ тілінде шырқап жүр. Көптен ойда жүрген бұл ермегін жұрттың назарына ұсынуға досымен арада болған бәс түрткі болыпты. Бұл туралы Мөлдірдің өзі айтып береді.

25 қараша –Әйелдерге жасалатын зорлық-зомбылықты жоюдың халықаралық күні. Кейінгі уақытта әйелді ұру, өлтіру мен зорлық фактілері көбейді. Заңгер әрі тәуелсіз сарапшы Әйгерім Құсайынқызы Қылмыстық кодекске "адам өлтіруден" бөлек "феминицид" терминін енгізіп, әйелді әйел болғаны үшін өлтіргендерді қатаң жазаламайынша жағдай өзгеруі екіталай дейді. Ал сіз қалай ойласыз? Үйде зорлыққа ұшырап, жақындарынан қорлық көрген әйелдер санын қалай азайтуға болады?

47 жастағы Зиуар Мирманбетова жақында ғана түрмеден босап шықты. Өзбекстанның сұрауымен бір жыл бойы Алматыдағы тергеу изоляторында отырған қарақалпақстандық әйел Қазақстаннан босқын мәртебесін алуға үмітті. Босқын мәртебесі берілмесе Өзбекстанға экстрадициялануы мүмкін. Ал "бұл – өліммен тең" дейді Зиуар. Оның себебін қонағымыз "Зеренің" кезекті эпизодында кеңінен баяндап береді.

Кейіпкеріміз Қарлығаш Есенбекқызының қызы Айманды бұрынғы күйеуі былтыр 18 жерінен пышақтап өлтірген. Қылмыс сотта дәлелденді. Дегенмен сот оны 1,5 жылға соттаған. Кейін іс қайта қаралып, қылмыс жасады деген адам 11 жылға сотталды. Бұл эпизодта Қарлығаш апай әділдік жолындағы күресі жайлы айтты.

Айы-күні жетіп отырған павлодарлық келіншек өзіне пышақ ала жүгірген күйеуін өлтірді деп айыпталып, сотқа тартылды. Оқиға отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесіне тағы назар аудартты. Агрессор күйеуінен қорғану үшін әйел не істеуі керек? Психолог және заңгермен осы жайттарды сөз еттік.

Ол үш балалы қарапайым әйел еді. 4 жыл бұрын астанада бір отбасының төрт қызы жанып кеткен өрттен соң көп балалы ана құқын қорғайтын белсендіге айналды. Екі жетім баланы бауырына басып, өзі де көп балалы болып шыға келді. "Қамқор ана" қоғамдық қорының жетекшісі Аида Букаева күресі жайлы әңгімелейді.

Әйел адвокат болу қиын ба? Оның ішінде азапталғандардың құқығын қорғаудың ерекшелігі қандай? Қаңтардың травмасы адвокатқа қалай әсер етеді? Қаңтар оқиғасына қатысқан, кейін азапталған азаматтардың құқығын қорғап жүрген адвокат Жалғас Сапарханова - "Зеренің" бүгінгі қонағы.

Алматыда "Маусым" атты жоба аяқталды. Қаңтар оқиғасында асыраушысынан айырылған отбасылардың 17 баласы үш күн бойы сурет салуды үйреніп, көрмеге 30 картина дайындады. Жоба авторларының бірі Белла Орманбет (Орынбетова) пен балаларға сурет салуды үйреткен Мөлдір Сағындықтың әңгімесін Зере подкасынан тыңдаңыз.

Алматы аулаларының бірі. Жертөледегі аядай бөлмеге он шақты адам жиналып, дастарқан жайып, шайға отырды. Бұл – "Үйде сөйле" клубы. Жұрт шай ішіп отырып, тіл үйренеді. Бүгінгі эпизодты көршілеріне қазақ тілін үйретіп жүрген Лайхат Төребайқызы мен Александра Мыскинаға, олардың тіл клубына арнаймыз.

Жасөспірім қыз құрбысымен қаннен-қаперсіз қонаққа барғанда бейтаныс еркектің зорлығына тап болады. Сол оқиға оның өмірін тас-талқан етті. Анасы қызы зорланғанын дәлелдей алмай, күресіп жүр. Үнсіз тынып, көндігіп жүргендер қаншама? Бұл эпизод зорлыққа ұшыраған балалар мен аналардың күресі жайлы.

Азаматтық белсенділер – қоғамның үнін жеткізушілер. Кейінгі төрт-бес жылда билікке сын айтып, саяси жүйенің өзгеруін, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруын талап етушілер көбейді. Оларға айыппұл салып, қамауға алса да, алаңға шығып, пікірін айтудан жалықпайды. Солардың бірі – 52 жастағы Бибігүл Иманғалиева. Бибігүл апаймен белсенділер дегеніміз кім, әйелге белсенді болу қиын ба деген сауалдар төңірегінде сөйлестік.

Жақында қазақстандық "Бақыт" фильмі үлкен экранға шықты. Атауы "Бақыт" болғанымен, ондағы кейіпкерлер – бақытсыз күй кешкен жандар. Фильм сценарийін жазған Әсем Жәпішевамен бақыт ұғымы жайында сөйлестік. Сіз де ой қосыңыз.

"Шал, кет!" деген ұранды кім шығарды? Әйелдер маршы не үшін керек? Түрлі топтың құқықтарын қорғауға келгенде неге алалауға жол береміз? Азшылық құқының басқалардікінен не айырмасы бар? Бұл жолы "Зереде" "Феминита" қозғалысын құрушылардың бірі Гүлзада Сержанмен осы мәселелер жайында ой өрбіттік.

"Зеренің" бүгінгі қонағы – Нұрсұлтан. 41 жастағы азамат Қаңтар оқиғасы кезінде әйелі – Жанарадан айырылып қалды. 7 айлық баласына дәрі іздеп шыққан отбасының көлігіне бір ғана оқ тиген. Сол оқ 35 жастағы Жанараның басына тиген. Нұрсұлтан төрт баласымен жалғыз қалды. Бұған дейін пәтер жалдап тұрып жатқан отбасыға билік пәтер берген. Дегенмен "қанша үй берсін, қанша миллион берсін, әйелімнің орнын баспайды ғой, Жанарыммен пәтер жалдап тұрғаным артық еді" дейді Нұрсұлтан. Бұл – бұған дейін журналистермен кездескісі келмеген азаматтың алғашқы сұқбаты. Ол әйелінің де, өзінің де фамилиясын атамауымызды өтінді.

"Зеренің" 3-эпизоды харассмент жайлы. Жаңа келген термин адамдарға еркінен тыс физикалық қысым жасау, жағымсыз сөзбен тиісіп, жеке шекарасын бұзу дегенді білдіреді. Дегенмен, жігіттер қызға қырыңдауда тұрған ештеңе жоғын айтады. Ал қыздар мұның соңы зорлыққа әкелетінін айтып, дабыл қағады.